Tokatlı hemşehrimiz (ismi bizde mahfuz), Tokat Valiliği Açık Kapı’ya dilekçe halinde sunduğu iki talebi haber servisimize de iletti. Tokat için “Kıymetli yetkililerimiz, şehrimiz Tokat genelinde alınabilecek iki konu üzerindeki önlemler hakkında taleplerimi arz etmek istiyorum.” girizgahı ile başlayan dilekçede Tokat’a giriş/çıkış karayollarında, ulaşım ağlarında yaban hayatındaki domuz, tilki, sincap vb. hayvanların yolların karşıdan karşıya geçişlerinde yaşanacak olumsuz bir çarpışmayı, yaralanmayı, cam ve mal kaybını önleyici tedbirlerin alınmasını talep ediliyor. Bir diğer talep, akarsu, derelerdeki balık popülasyonunun devamı için set önlerinden balıkların geçiş yapabilecekleri balık geçitlerinin yapılmasına dairdi.
Hemşehrimizin iki talebine dair gerekçeli açıklaması şöyle oldu:
KONU 1: YABAN HAYATI ARAÇ ÇARPIŞMALARI (YHAÇ)
Genel Bilgi;
Ulaşım ağları habitatları parçalayarak yaban hayvanları üzerinde olumsuz etkilere yol açmaktadır. Bu etkilerden belki de en önemlisi yaban hayatı araç çarpışmalarıdır (YHAÇ Yaban Hayatı Araç Çarpışmaları). YHAÇ’ndan sadece yaban hayvanları etkilenmez aynı zamanda insanlara da maddi ve manevi etkilere sahiptir.
Son yıllarda, yol güvenliğinin giderek tehlikeye girmesi nedeniyle insan-yaban hayatı çatışmaları bir hayli hız kazanmıştır. Örneğin, Avrupa ve ABD'de geyik-araç çarpışmalarının yılda yaklaşık 2 milyon olduğu ve bu vakalarda yılda 200'den fazla insanın yaşamını yitirdiği ve 30.000'den fazla yaralanma vakasının meydana geldiği tahmin edilmektedir.
Son yıllarda, dünyada YHAÇ(Yaban Hayatı Araç Çarpışmaları) sıcak noktaları hakkında çok sayıda araştırma (Chen vd., 2019; Shilling vd., 2021; Valerio vd., 2021; Galinskaitė vd., 2022; Laube vd., 2023) gerçekleştirilmiştir.
Türkiye’de ise YHAÇ hakkında sınırlı sayıda çalışma (Tok vd., 2011; Arpacık vd., 2016; Özcan ve Özkazanç, 2017; Toyran vd., 2018; Bülbül vd., 2019; Özcan ve Özkazanç, 2020; Bülbül ve Koç Gür, 2022; Özcan vd., 2022; Dursun vd., 2023) bulunmaktadır.
YHAÇ sıcak noktaları dünyada kazaların azaltılmasında kullanılan en önemli mekânsal analizlerin başında gelmektedir (Gomes vd., 2009; Danks ve Porter, 2010; Gunson ve Teixeira, 2015; Shilling ve Waetjen, 2015; Bíl ve Andrášik, 2020; Fedorca vd., 2021; Özcan vd., 2022).
Sıcak noktaları doğru bir şekilde tasvir etmek, yaban hayatı araştırmaları için önemlidir çünkü bu noktalar genellikle yaban hayatı popülasyonlarını etkileyen süreçlerin bir göstergesidir (Snow vd., 2014; Tuttu vd., 2024).
Birçok araştırma omurgalı türlerin çoğunda YHAÇ vakalarının rastgele gerçekleşmediğini ve kümelenme eğiliminde olduğunu göstermektedir (Clevenger vd., 2003; Ramp vd., 2006; Özcan vd., 2022). Bu tür vaka tespitleri YHAÇ sıcak noktalarının türler için önemini ortaya koymaktadır.
Sıcak noktalar, yol ölümlerindeki istatistiksel ilişkileri anlama açısından önemli bir araç olabilir ve ölümlerin azaltılmasına yardımcı olabilir (Cain vd., 2003; Ramp vd., 2005; Gomes vd., 2009). Ayrıca sıcak noktalar, yaban hayvanlarının geçişlerinde uzun vadeli yapısal önlemlere tabi olmalıdır (Ascensão vd., 2013; Grilo vd., 2015). Vatandaş bilimi (vaka kayıtlarını halkın yerinde toplaması) de YHAÇ’nın geniş alanlarda izlenmesine ve sıcak noktaların belirlenmesine yardımcı olabilmektedir (Valerio vd., 2021)
Talebim;
Tokat ili geneli ulaşım ağları üzerindeki yaban hayatı kazalarını azaltabilmek için bir dizi önlem alınabilir. Bu önlemlerin başında YHAÇ (Yaban Hayatı Araç Çarpışmaları) sıcak noktalarının tespiti çalışmalarına başlanmasıdır.
Sonuç;
Çalışmanın sonuçları biyolojik çeşitliliğin korunmasına ve YHAÇ’nin azaltılmasına katkı sağlayacaktır. Yaban hayatı araç çarpışmalarının konumunun, zamanının ve sıklığının bilinmesi, çarpışmaların azaltılması için ulaşım planlamalarının yapılmasında önem arz etmektedir.
Çalışmadan elde edilecek olan sonuçlar, yaban hayatı araç çarpışmalarının azaltılması için ulaşım ağı planlamacılarının ve koruma uzmanlara katkı sağlayacaktır.
YHAÇ üzerine yapılacak olan çalışmaların daha uzun dönemleri kapsaması doğru kararların alınabilmesi açısından önem arz etmektedir. Bu sayede hem kazaların sebepleri daha iyi anlaşılırken hem de popülasyonlardaki dalgalanmalar ve bunların kazalara yansımaları daha iyi tespit edilebilir.
Yaban hayvanlarının yaşam alanları arasında geçişlerine imkân sağlamak ve yabani canlıların karıştığı trafik kazalarını azaltmak amacıyla yaban hayatı sahaları dikkate alınarak karayolu projelerinin hazırlanması ve bu kapsamda yaban hayatı ekolojik geçiş yapılarının tasarlanması çevre duyarlılığımızı artıracaktır.
Karayolu güzergahlarındaki yapım çalışmalarında yaban hayvanlarının yaşadığı bölgelerde alınabilecek en uygun önlem ekolojik önlem, ekolojik (ekosistem) alt/üst geçitlerdir. Ekolojik köprüler karayolu projeleri kapsamında hayvanların yolun bir tarafından diğerine rahatlıkla hareket etmelerini sağlayarak biyolojik çeşitliliğe olumlu katkıda bulunacaktır.
Öncelikli olarak yol üzerine ekolojik üst geçitlerin yapılması kesinlikle ekonomik değildir. Fakat, özellikle menfez ve köprü geçişleri ekolojik alt geçit olarak yeniden düzenlenerek ve belirli mesafelerde çitler çekilerek yaban hayvanları geçişlerinin yönlendirilmesi durumunda kazalar azalacaktır.
Yol ikaz işaretlerinin aşırı veya yanlış kullanımı, sürücüler açısından etkinliğini kaybetmesine yol açmaktadır (Krisp ve Durot, 2007).
Yine de yaban hayatının düzenli ve sık olarak geçtiği kesimlerde ikaz levhalarının, sürücülere yönelik ışıklı ikaz levhalarının konulması gerekmekle birlikte ölümcül/yaralamalı ve maddi hasarlı kazaların olduğu noktalarda gerekirse hız tespit cihazları kullanılmalıdır.
Bu anlamda, çalışma alanların da belirlenecek YHAÇ sıcak noktaları/alanları bizlere hangi lokasyonların uyarı işaretlerine ihtiyaç duyduğuna dair göstergeler sunabilir.
Buna karşın, sadece YHAÇ etkin noktalarını belirlemek de ekolojik koruma planlaması açısından tek başına yeterli olmayabilir. Hassas türler konusunda da yaban hayatı uzmanları tarafından değerlendirmeler yapılabilir.
KONU 2: BALIK GEÇİTLERİ
Genel Bilgi;
Birçok balık türü normal davranışı gereği, hayatlarının belirli dönemlerinde uzun ya da kısa mesafeli göç etmektedir.
Uzun mesafeli göç eden bu türlerin yanı sıra diğer balıklar ve omurgasızlar da, yaşam döngülerinin belirli aşamalarında nehrin bir bölümünden diğer bölümüne kısa süreli ya da küçük çaplı göçler yapmaktadır.
Su canlılarının nehir kaynağına doğru yolculuğunda önüne çıkan engelleri aşmasını mümkün kılan tek yol balık geçitleri olduğundan, nehirlerdeki balık ve diğer sucul türlerin serbest geçişi için yapılan restorasyon çalışmalarında bu yapıların önemi gittikçe artmaktadır. Dolayısıyla balık geçitleri, akarsuların ekolojik yönden iyileştirilmesi için önemli araçlar hâline gelmiştir.
Baraj ve bent, birid, tersip bendi gibi engellerin nehirlere, çaylara, derelere inşası sonucu akarsu ekosistemlerinin karakteri ve niteliği önemli ölçüde etkilenmiştir. Bu su yapıları, nehrin bütün kesimlerinin su altında kalmasına ve akarsu karakterini yitirerek rezervuara dönüşmesine yol açar. Ayrıca bu engeller nehrin dikey bağlanabilirliğini de kesintiye uğratır, böylece su canlılarının geçişi imkânsız hâle gelir. Su kirliliği gibi diğer etkenlerle birlikte bu durum, bazı balık türlerinin popülasyonların da azalmaya, bazen de neslinin yok olmasına sebep olur.
Talebim;
Tokat Merkez Behzat deremiz ve onu besleyen diğer derelerimiz üzerinde Belediye ve DSİ tarafından yapılmış Brid, Tersip bendi vb yapılar nedeniyle mevsimsel balık göçleri ve diğer su canlı türlerinin de serbest geçişleri engellenmiş durumdadır. Bu durum, bazı balık ve sucul canlı türlerinin popülasyonların da azalmaya, bazen de neslinin yok olmasına sebep olabilecektir. Durumun vehametinin göz ardı edilmemesini diliyorum.
Sonuç;
Balık geçitleri, su canlılarının göç yolları üzerindeki baraj ve bent gibi engelleri aşarak memba veya mansap göçlerini kolaylaştıran yapılardır. Su kütleleri arasındaki bağlantının yeniden sağlanması, sadece balıkların yararına olmayıp, bütün su canlıları için önemlidir
Sucul ekosistemler arasındaki bağlantının yeniden tesisi, nesli tehlike altında olan balık türlerinin nehirlerde yeniden çoğaltılması faaliyetlerine, daha genel olarak tür ve habitatın korunmasına önemli katkı sağlamıştır. Günümüzde nehirlerin dikey bağlanabilirliğinin yeniden tesisi, kamuoyuyla paylaşılan sosyopolitik bir hedeftir. Bu hedefe, ihtiyaç duyulmayan engeller ortadan kaldırılıp (yani, yıkılıp) yerine meyilli taban ya da balık geçidi inşa edilerek ulaşılabilir.
Akarsularımız da serbest geçişin yeniden temini için bunların etkin bir biçimde çalışması ön şarttır.
Bununla birlikte, mevcut yapılarla ilgili çalışmalar bunların birçoğunun gerektiği gibi çalışmadığını göstermiştir.
Bu yüzden, mühendis, biyolog ve idareci gibi çeşitli paydaşlar, mevcut en güncel bilgi ve tecrübeyi yansıtan kullanışlı tasarım kriterleri ve talimatlara çok ilgi göstermelidirler.
Balık yolları, teknik olarak kullanışlı bir biçimde veya doğayı taklit ederek inşa edilebilmektedir. Yan geçit kanalları ve balık rampaları doğal çözümler arasında yer alırken, teknik çözümler, klasik havuzlu tip geçit, yarıklı geçit, balık asansörü vb. içermektedir. Ayrıntılı izleme faaliyetleri ise sürdürülebilirlik açısından çok önemlidir.
Akarsularımızın sürekliliğinin sağlanması bazı türlerin neslinin devamı ve genetik çeşitliliğin sürdürülmesi için hayati önemdedir.
Türlerin göç döngüsünün ve neslinin sürdürülmesi balık geçitlerinin işlevsel bir şekilde yapılması ve işletilmesi ile mümkündür.
Akarsular üzerindeki yapılarda balık göçlerini sağlayacak balık geçitlerinin yapılması gereklidir.”
