Akademik olmayan, amatör bir ruhun ve çalışmanın çizgilerini taşıyan “ Cumhuriyet Döneminde Tokat Valileri (1923-2018)” adını taşıyan eserimiz 2018 yılında yayınlanmıştı. Uzun soluklu bu çalışmamızda Cumhuriyet öncesi özellikle Milli Mücadele döneminde kısaca da olsa Tokat Mutasarrıflarına da yer vermiştik.

22 Mart 2022 Salı günü Tokat Şairler ve Yazarlar Derneği adına Bekir Yeğnidemir ve Teoman Pazarlı Beylerle aldığımız randevu üzerine Türk Tarih Kurumu Başkanımız Prof. Dr. Birol Çetin Bey’i ziyaret ettik. Şimdiye kadar yayınladığımız eserlerden bazılarını değerli başkanımıza takdim ettim. Bir saate yakın görüşmemizde derneğimizin faaliyetleri ve Kümbet Dergisi ile birlikte Tokat şehir kültürü üzerinde neler yapabileceğimiz konusunda görüş alışverişi yaptık. Bu sohbet içinde Tokat Valileri gündeme gelince başkanımız Tokat Mutasarrıflarından Mustafa Reşat Bey’in hatıralarının yeniden yayınlandığından bahsetti. Tabi biz Cumhuriyet dönemini esas alarak çalışmıştık ama bu bilgiler üzerine yine de adı geçen mutasarrıfı araştırma ihtiyacı duyduk.

Önce “Cumhuriyet Döneminde Tokat Valileri (1923-2018)” eserinde geçen o dönem mutasarrıflarının görevlendirilmeleri bilgilerini aşağıya alalım:

1920 yılına kadar sancak statüsünde olan Tokat, Ankara’da 23 Nisan 1920’de TBMM’nin kurulmasından sonra 31 Mayıs 1920’de TBMM İcra Vekilleri Heyetinin aldığı kararla Sivas Vilayetinden ayrılarak müstakil il olmuştur. Arşiv kayıtlarına göre o dönemde 15 Mayıs 1920’de TBMM 1.dönem Kayseri Milletvekili Mehmet Akif (Tüzün,1885-1970)Tokat Mutasarrıflığına atanmıştı. Onun 5 Ekim 1920’de milletvekilliğine geri dönmesi üzerine yerine Mustafa Nadir atandı. Ancak Merkez Ordu Kumandanlığının eşkıya takibinde zayıflık gösterdiği gerekçesiyle İcra Vekilleri Heyeti Reisi ve Erkânı Harbiye Umumi Vekili Fevzi, TBMM Reisi Mustafa Kemal imzasıyla (8 Teşrinisani 337) 8.11.1921’de azledildi. Yerine İsmail Hakkı Bey (Mumcu,1875-1945) tayin edildi ama onun da istifası nedeniyle bunu on beş gün sonra 26 Kasım 1921’de (ikinci sınıf maaşla) Mustafa Reşat Bey’in Tokat Mutasarrıflığına tayini izlemiştir.

Mustafa Reşat Bey’in (Mimaroğlu) altı ay kadar görev yapmıştır ancak bazı baskılar ve idari ilgisizlikler neticesi ile istifa etmesi üzerine 23 Mayıs 1922’ de (üçüncü sınıf maaşla) Karaman Kaymakamı Mehmet Said Bey Tokat Mutasarrıflığına atanmıştır.

21.06 1922 ‘de yeni görevine başlayan Mehmet Said Bey (1874-1965 )  İstiklal Savaşı sonrası TBMM’ce mutasarrıflıklar kaldırılınca 30.09. 1923’ de Tokat’ın ilk valisi unvanını kazanmıştır.

Biz yazımızın asıl konusu Mutasarrıf Mustafa Reşat Mimaroğlu’na dönelim.

Aslen Kütahyalı bir aileden olan Mustafa Reşat’ın doğum tarihleri ile ilgili kaynaklarda farklı bilgiler bulunmaktadır. Ankara’da bulunan mezar taşında 1878 ibaresi bulunurken Danıştay’ın resmi sitesinde 1880, Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler eserinde 1882 tarihi yer almaktadır. Doğum yeri o tarihte babasının görevli bulunduğu Selanik’tir. Babası Hacı İbrahim Lütfi Bey (1839-1899) , annesi Saliha Zekiye Hanımdır. Dedeleri saray mimarlarından olduğu için Soyadı Kanunu çıkınca bu soyadı almışlardır.

İstanbul Soğukçeşme Askeri Rüştiyesi, İstanbul Vefa İdadisi’ deki lise öğreniminden sonra 1899 yılında kaydolduğu Mülkiye’den 1902 yılında mezun olmuştur. Mustafa Reşat Bey, 22 Ekim 1902’ de Saadet Hanım’la ( 1889-1974 ) evlenmiş, bu mutlu yuvadan Turgut (1913-1953), Ali Mazlum (1919-1991) ve İbrahim Sadi (1906-1979) adını verdikleri üç erkek evlatları doğmuştur.

Aynı yıl Hazine-i Hassa Emlak-ı Humâyun İdaresinde işe başlamış 2.Meşrutiyet’in ilanı olan 1908 yılına kadar görevine devam etmiştir.1908’de Namervan (Narman) ,1909 ‘da Kemah kaymakamlıkları yapmış buradan terfian Maliye Nezareti Teşkilatına geçmiştir.

1910’da Erzincan, 1911’de Denizli Sancağı Muhasebe Müdürlüklerinde bulunmuştur.1911’de Karakilise kaymakamlığına atanmış bu görevde iken istifa ederek 1912’ de Dar’üşşafaka’da öğretmenlik yapmıştır.

Balkan göçleri sırasında 1913 yılında İstanbul Belediyesi Muhacirin Komisyonu Azalığına seçilmiştir.1914’te Antakya (Halep) kazası kaymakamlığı, 1915 yılında İstanbul Polis Müdürlüğü görevinde bulunmuştur. Başarılarından dolayı görevi mutasarrıflığa yükseltilmiştir.

Mustafa Reşat Bey 1917 yılında Aydın, Çankırı, Bolu sancakları mutasarrıflığı görevlerinde bulunmuş 1918 yılında istifa etmiştir.( Bolu Mutasarrıfı iken Düzce Kazasında şâkilik yapan Nadir çetesinin yakalanmasındaki başarısından dolayı 16 Haziran 1918’de 3.rütbeden “Mecidi “ nişanı ile taltif edilmiştir.)

İki yıl açıkta kalan Mustafa Reşat Bey 18 Mart 1920’de Sinop Mutasarrıflığına atanmış ancak harcırahını alırken Damat Ferit Paşa Hükümetince ittihatçı olduğu gerekçesiyle tutuklanıp Bekir Ağa Bölüğünde iki ay tutuklu kalmıştır. Ali Rıza Paşa Kabinesi iktidara gelince serbest kalmışsa da kabinenin düşmesi üzerine tekrar tutuklanmıştır. 37 gün Arapyan Hanı’nda tutuklu kalmış, bilahare İngilizlere teslim edilmiştir. Buradan diğer ittihatçılarla birlikte Malta’ya sürgüne gönderilmiştir.28 ay burada kalmış TBMM’nin ve Mustafa Kemal’in teşebbüsleri ile 1921 Kasımında diğer arkadaşlarıyla birlikte kurtarılmışlardır. Ankara’ya gelerek Milli Hükümetin emrine girmiştir.

1922 Kasım ayında Tokat Mutasarrıflığına atanmış, altı ay sonra istifa etmiştir. Bir müddet İstanbul’da ticari işlerle uğraşmış, 1923 Haziran ayında 1.sınıf Mülkiye Müfettişliği görevi verilmiştir.1925’te Zonguldak Valiliği, 1926’da Adana Valiliği’nden sonra 23.06.1927’de TBMM’ce Devlet Şurası’nın kurulması üzerine Devlet Şurası Tanzimat Dairesi Reisliğine, 22.03.1931’de Danıştay Başkanlığına seçilmiştir. Bu görevde iken 29.12. 1938’de kendi isteğiyle emekli olmuştur.

1939 yılında yapılan ara seçimlerde İzmir Milletvekili olarak (1939-1943) TBMM’ye girmiştir. İki yıl İstanbul CHP İl Başkanlığı yapmış, 1943’de Ziraat Bankası İdare Meclisi Reisliğine getirilmiştir. 1950 yılında memuriyetten tamamen çekilen Mustafa Reşat Bey 4 Ağustos 1953 ‘de bir ameliyat sonrası tedavi için gittiği Kızılcahamam’da vefat etmiş, cenazesi Ankara’ya defnedilmiştir.

  

Malta’daki sürgünden İstanbul’a dönen Mustafa Reşat Bey Kurmay Albay Kara Vasıf (Karakol 1880-1931)vasıtasıyla İnebolu’ya oradan da arkadaşı Arif Çakır’ın kamyon- otobüsüyle Ankara’ya geldi. Büyük Millet Meclisi’nde Mustafa Kemal’e hürmet ve şükranlarını arz ettiler. Bir hafta sonra Tokat Mutasarrıflığına tayin edildi. Kasım ayının sonlarında görevine başladı. Biz, Tokat’ı kendi hatıralarından aktaralım:

“Tokat ili ve havalisi çok karışıktı. Bir taraftan Hükümet Merkezine ve cepheye levazım ve saire nakliyatı yolu Anadolu Yarımadasının kuzeyinde doğudan batıya doğru Tokat ve havalisinden geçiyordu. Diğer taraftan memlekette hemen her tarafta olduğu gibi eşkıyalık henüz burada da bastırılamamıştı. Aynı zamanda bu ilde Pontus Rum eşkıyası Erbaa ile Tokat arasında bulunan sahadaki Büyükçukur, Dazlıdere ve Ovacık gibi sık ormanlık yerlerde toplanıp kâh suruçlar yaparak bazı köylerden kendilerine yiyecek, içecek ve hatta cephane bulabiliyorlardı.

Müslümanlara kadın ve çocuk demeksizin tecavüz ederek ellerine geçenleri katletmeleri ve bazı köyleri yakmaları ve kâh bazı köylerin de bu kötü yardım işini yapmaları ile dayanması artan eşkıyanın şımarması yüzünden Tokat merkez, Erbaa ve Niksar ilçelerinde huzur kalmamıştı.

Ne çare ki hâli ıslah etmek, faydalı takip ve tenkil yapmak, huzuru ve sükûnu tesis etmek lazımdı. Erbaa’da kahraman da diyebileceğimiz, idare bilgisiyle beraber askerlikte süvari ihtiyat teğmenliği etmiş, başarılı olmuş ve takdir görmüş bir ilçebayım (kaymakam) vardı: Hasan Reşit Tankut. Bu gayretli genç, çalışır, uğraşır ve bir taraftan da askerden şikâyet ederdi.

Niksar ve Erbaa ‘da onunla mükerreren dolaştım. Jandarma Komutanından pek yardım göremedim, değiştirdim. Yeni gelende daha fazlaca hareket gördüm. Fakat bu da tam kifayetli değildi. Bu olağanüstü durum için bütün gayret ve himmet bana, Erbaa İlçebayına ve Kuvaa-i Milliye efradına kalıyordu.

Teşekküre şayandır ki 1922 Nisanında eşkıya için takibatın tecili kanunu neşredildi. Bu kanun hükmünde Müslüman eşkıyanın kalburüstüne gelenleri istiyman (aman dilettirildi) edildi. Küçükleri de tepelendi. Artova İlçebay Vekili Bay Hüsamettin himmet ve delaletiyle Aynacılar yahut Aynacının uşakları denilen Koçkirili ve Kürt tayfasından üç kardeş ile dört nefer aman dilettirilip Tokat merkezinde hükümet konağında silahlarıyla teslim alındılar.

Kendileri teslim alındıktan sonra nihai zafere kadar uslu oturarak diğer bazı eşkıyanın tepelenmesi için Hükümete yardım da etmişlerdir. Erbaalı Molla Osman ve Beldağlı İzzet adındaki iki şöhretli şaki daha aynı kanun mucibince ve Erbaa İlçebayı Hasan Reşit delaletiyle istiyman ettirilip memleket de tecavüzlerden kurtarılmıştı.

Bu meyanda Cincifeli Nuriler, Kazovalı Aliler gibi bir takım eşkıya da tenkil olunup halka biraz nefes aldırılmıştır. Pontus Rum eşkıyası da hayli sıkıştırılarak sarp yerlerdeki kendi yardımcıları olan ve elleri ikinci derecede silah tutan veya hiç silah tutmayan kimseleri sevk ediyorlardı.

Hükümet tarafından da vakit vakit belli başlı şahsiyetleri de tepelenmeğe başlanmıştı. Nihayet yine Hasan Reşit Tankut’un meşkûr gayretleriyle Palayorgi ve Koca Anastas gibi büyük adlıları da tepelenmiş ve naaşları teşhir edilmiş ve zaferi nihai sıralarında bunlardan pek az kimse kalmış olup bunlar için sığınacak köyler dahi yerlerinden kaldırılmış olduğundan kalanlar da pek uzaklara dağılmışlardır veya açlıktan ölmüşlerdir.

Bu ciddi dâhili savaş esnasında bir taraftan da Hükümet merkezimizde, Vekâletin başında bulunan zata meram anlatamamak. Livadan askeri çektirememek ve kendisinin Samsun iline kadar gelmiş olmasından faydalanarak Tokat’ a da gelmesi rica olunmuş iken “İçerilerde bir şey yoktur, asayiş aleyhinde mübalağa ediliyor” tarzında sözlerde bulunarak kendisinden hakikat saklanmak yüzünden çekilen sıkıntı gerçekten arttı.”

Rum-Pontus meselesi ve bu bölgede cereyan eden olaylar hakkında Cumhuriyetimizin kurucusu Gazi Mustafa Kemal’in nutkunda da önemli bölümler vardır:

“1840 yılından beri, yani üççeyrek yüzyıldan beri Rize’den İstanbul Boğazı’na kadar Anadolu’nun Karadeniz bölgesinde eski Yunanlının canlandırılması için çalışan bir Rum topluluğu vardı.

Bu örgüt üyeleri zaman zaman, ayrı ayrı eşkıya çeteler şeklinde çalışıyorlardı. Dünya savaşı sırasında ülke dışından gönderilip dağıtılan silah, cephane, bomba ve makinalı tüfeklerle Samsun, Çarşamba, Bafra ve Erbaa Rum köyleri adeta bir silah deposu halini almıştı.”

Mustafa Reşat Bey’in hatıralarında övgüyle bahsettiği Hasan Reşit Tankut (1891-1980), Ocak1919 ‘da Niksar Kaymakamlığı’na, Nisan 1921’ de yeni kurulan Artova Kaymakamlığı’na, Aralık 1921’de Erbaa Kaymakamlığı’na atanmış, bir süre Tokat Mutasarrıf Vekilliğinde bulunmuştur. Üç yıla yakın süren bu görevleri sırasında Rumlarla ve mahalli çetelerle büyük bir mücadele vermiştir.

Mutasarrıf Mustafa Reşat Bey görev yaptığı altı ay içerisinde mesaisinin çoğunu Pontus ve Rum eşkıyalarıyla mücadelede geçirmiştir. Ayrıca o dönemde meydana gelen iç isyanlarla, mahalli çeteler de hükümeti bir hayli uğraştırmıştır. Görevi sırasında zaman zaman askeri kuvvetlerin idaresi konusunda üst düzey yetkililerle ve Tokat’ın bazı ileri gelenleri ile anlaşmazlığa düşmüştür.

Maalesef bu şahıslar kendi aralarında anlaşamadığı –kimisinin eşkıyaların etkisinde kaldığı- gibi mutasarrıfla da istedikleri olmayınca problemler yaşamışlardır. Merkezi hükümete bu hususta bazı şikâyetler yapılmış, ancak yapılan araştırmalarda herhangi bir suiistimale rastlanmamıştır. Mustafa Reşat Bey hatıralarında bu konuyu aydınlatan önemli bir telgraftan bahseder.

“ Bir gün Başkumandandan kendi şifresiyle bir telgraf aldım. İstiklal Mahkemesi hakkında dedikodulardan bahsedilerek benden, mahkemenin vaziyetinin açıklanması isteniyordu. Anlaşılıyordu ki merkezin benim hakkımda ve İstiklal Mahkemesi üzerindeki itimadı tamdı.

Cevaben,(şiddetli, kuvvetli ve sürekli bir Rum şekâveti mevcut olan bu saha da Müslüman eşkıyanın kanun icapları dâhilinde aman dilettirilmeleri, gayrı meşru menfaatleri haleldar olan bazı müfsitlerin şikâyetine ve tezviratına sebep olmaktadır. Mahkemeden de benden şikâyetin sebebi budur) demiştim ve (tuttuğunuz yolda devam ediniz) cevabını da almıştım.”

Ancak Mustafa Reşat Bey bu keşmekeş ve vekilin ilgisizliği karşısında istifa etmeyi yeğler.1922 Mayıs ayında vazifesinden ayrılır. İstanbul’a giderek ticari bir işletmede-şirkette-  görev alır. Erbaa da topladığı küçük bir parti tütünün komisyonculuğunu yapar. Ayrıca Samsun’daki bir tütün şirketinin hesabına Erbaa’da tütün mubayaasından da iyi para kazanır.

Dâhiliye Vekâleti onun serbest hayatta kalmasına mani olacak bir surette yine de ona göre daha serbest bir memurluk hayatı olan Mülkiye Müfettişliğine 1923 Şubatında tayin eder ve hemen Diyarbakır’a gitmesini ister.

Mustafa Reşat Bey 1923 Martının yirmi birinde ailesini Tokat’ta bırakarak yalnız başına atla önce Sivas’a gelir. (Tokat’taki ailesini 1924 yılında Trabzon Mıntıkası Müfettişliğine atandığında ancak götürebilmiştir) Burada bir gece konakladıktan sonra görev yeri için yolculuğuna devam eder. Tokat’tan ayrılırken mebus seçimlerinin yenileceğine dair yapılan çalışmalar içinde bazı dostlarının teklifiyle kendi adaylığı ile ilgili olarak Tokat Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Merkezinin onayının alınmasını ve şahsına bildirilmesini tembih ve rica eder.

Diyarbakır’da iken Tokat mebusluk adaylığının uygun görüldüğü ile ilgili olarak Müdafaa-i Hukuk Merkezi ve Tokat’taki arkadaşlarından telgraf alır. Ancak Mustafa Reşat Bey hatıralarında bu konuda Merkezden Tokat’a müfettiş olarak gönderilen Bekir Sami Bey’in (Kunduh,1865-1933) mahallinde tetkikleri neticesinde tercihen yerli hocalardan bir zatın kabulünün uygun görüldüğünden bahseder.

Bu konuda Vekâletin kendisini bilgilendirdiğini, mutasarrıflığı sırasında Bekir Sami Bey’le esirlikten kurtulma hadisesi üzerine bir tartışma yaşadıklarını bu yüzden kendisinin aday olamadığını vurgular.

Bir hocanın (Mustafa Reşat Bey’in isim vermediği hoca Osmanlı Meclis-i Mebusan’da 2.ve 3. Dönem Tokat Mebusluğu ve TBMM’de 2. Dönem Tokat Milletvekili olan Kamil Baştopçu ‘Topçuzade Hacı Kamil Efendi -1868-1933-olsa gerektir) kabul edildiğini ileri sürerek, siyaset hayatının oynaklığı ile ilk tecrübeyi yaşadığını belirtir.

Yazımızı sonuca bağlamak istersek; Balkanlardan göç, 1.Dünya Savaşı, Anadolu’nun işgali ve İstiklal Savaşı dönemlerinde Tokat’ta-pek çoğu kısa süreli -  görev yapan mutasarrıflar sadece şehrin idaresi ile uğraşmamışlar, iç isyanlar, Rum-Pontus ve mahalli eşkıyalarla devletin bütünlüğü ve halkın huzuru için büyük bir mücadele vermişlerdir. Bundan dolayıdır ki, İstiklal Savaşının ne kadar ağır şartlarda kazanıldığının ve Cumhuriyete giden yolun hangi zor evrelerden geçtiğini bugün daha iyi anlamamız ve değerlendirmemiz gerektiğine inanıyorum.

NOT: Bu yazı akademik bir hüviyet taşımamaktadır. Bu yüzden sadece yararlanılan kaynaklara yer verilmiştir.

Kaynaklar:

T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)

Cumhuriyet Döneminde Tokat Valileri (1923-2018) : Hasan Akar, Berikan Yayınevi 2018 Ankara

Gördüklerim ve Geçirdiklerimden, İkinci Kitap, Memurluk Hayatımın Hatıraları: Mustafa Reşat Mimaroğlu, T.C. Ziraat Bankası Matbaası 1936 Ankara

Gördüklerim ve Geçirdiklerimden Mustafa Reşat Mimaroğlu, Hazırlayanlar. Ali Birinci, Yücel Yiğit Alelmas Yayınları, İstanbul 1921

Milli Mücadele Yıllarında Niksar: Hasan Akar, Müjdat Özbay, Niksar Belediyesi 2011 (ikinci baskı)

Ulusal Savaşta Tokat: Halis Asarkaya, Tokat Basımevi 1936

Dönemin Tanıklarından Milli Mücadele Hatıraları: Mustafa Toker, Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü 2017 Ankara

Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler: Mücellitoğlu Ali Çetinkaya, Ankara 1954

Nutuk: Gazi Mustafa Kemal ATATÜRK, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2017

Pontus Meselesi: Yılmaz Kurt, TBMM Yayınları Ankara 1995

TBMM Arşivi

DANIŞTAY Resmi Sitesi